Czym jest Model SaHo?
Model SaHo jest nowym, innowacyjnym modelem biznesowym / finansowym zaprojektowanym dla energetyki jądrowej, ale możliwym do zastosowania również przy realizacji innych dużych projektów infrastrukturalnych. Jest on efektem kilkuletniej szczegółowej analizy modeli stosowanych i proponowanych w energetyce jądrowej na świecie oraz dialogu z polskimi odbiorcami energii, w szczególności przemysłem energochłonnym. Najważniejszym celem Modelu SaHo jest zapewnienie najtańszej możliwej energii odbiorcom końcowym, czyli przedsiębiorstwom, instytucjom publicznym (państwowym, samorządowym) i gospodarstwom domowym.
Model opiera się na 50-letnim doświadczeniu umownej grupy modeli spółdzielczych stosowanych w energetyce jądrowej w Finlandii, Szwajcarii i Stanach Zjednoczonych, ale wykorzystuje również sprawdzone rozwiązania modeli społecznych z innych państw (energetyka komunalna: Niemcy, Niderlandy, Szwajcaria) oraz z Polski (m.in. energetyka przemysłowa).
Na czym polega Model SaHo? Państwo lub jego odpowiednik* (tzw. inwestor pierwotny) powołuje spółkę kapitałową (akcyjną), której celem jest budowa i eksploatacja elektrowni jądrowej (EJ). Następnie sprzedaje ją końcowym odbiorcom energii (tzw. inwestorom końcowym), w dowolnym momencie w trakcie budowy. Sprzedaż prowadzona jest na zasadach rynkowych, w transzach przeznaczonych dla określonych typów odbiorców. Akcjonariusze mają prawo i obowiązek odbioru energii po kosztach jej wytworzenia, proporcjonalnie do udziału we własności. Elektrownia nie jest nastawiona na generowanie zysku. Jest to inicjowana (i ewentualnie kontrolowana) przez państwo lub jego odpowiednik paraspółdzielnia odbiorców końcowych energii. Sprzedaż akcji elektrowni (bloku energetycznego) może następować w dowolnym momencie procesu inwestycyjnego, najpóźniej w chwili przyłączenia elektrowni do systemu elektroenergetycznego.
Model SaHo może być wykorzystany do realizacji projektu jądrowego zarówno przez inwestora państwowego, jak i inwestora prywatnego, jeśli tylko spełnia on kryteria opisane poniżej. W obu wariantach istnieje możliwość utrzymania / objęcia kontroli państwa nad EJ przy wykorzystaniu narzędzi prawnych i właścicielskich. W przypadku Polski istnieje co najmniej kilka takich narzędzi, ale rozwiązania analogiczne do nich istnieją także w innych krajach.
*odpowiednikiem państwa w Modelu SaHo jest taki podmiot niepaństwowy, który spełnia następujące warunki: (a) jest w stanie wziąć na siebie ryzyko okresu budowy, (b) gwarantuje ukończenie projektu, (c) posiada dostęp do taniego kapitału, (d) jego celem jest sprzedaż akcji inwestorom końcowym przed uruchomieniem EJ. Dodatkowo, jeśli podmiot ten nie jest kontrolowany przez rząd kraju, w którym realizowana jest inwestycja, to można go umownie określić jako “prywatny” (nawet jeżeli jest kontrolowany przez rząd innego kraju).
Model SaHo powstał w Polsce. Jego nazwa pochodzi od nazwisk Autorów: dr Bożeny Horbaczewskiej, finansistki i pracownika naukowego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie oraz Łukasza Sawickiego, analityka branży jądrowej. Model został opisany i opublikowany w International Journal of Management and Economics (dostępny również na Researchgate).
Najważniejsze zalety Modelu
Wersje Modelu SaHo
Model SaHo jest elastyczny, co między innymi daje możliwość dostosowania go do różnych wymagań inwestycji jądrowych. Poniżej przedstawiamy wybrane wersje Modelu, które przygotowaliśmy w celu przedstawienia jego możliwości.
Najprostszy wariant Modelu SaHo prezentujący jego główne założenia. Na etapie przygotowania projektu i następnie budowy, blok jądrowy należy w całości do państwa. W momencie podłączenia do sieci wszystkie akcje bloku są sprzedawane odbiorcom końcowym. W praktyce ta wersja może zostać zastosowana do projektów realizowanych po raz pierwszy. Może to być pierwsza implementacja Modelu SaHo w danym państwie, albo pierwszy projekt w danej technologii (FOAK – First Of A Kind), gdy obawy potencjalnych inwestorów końcowych o pomyślną realizację inwestycji są na tyle duże, że nie podejmą oni ryzyka zakupu akcji przed ukończeniem budowy. W przypadku Polski, biorąc pod uwagę aktualną sytuację energetyczną, wariant ten miałby zastosowanie raczej do technologii SMR, będących technologiami FOAK.
W tej wersji Modelu SaHo sprzedaż akcji rozpoczyna się tuż po zamknięciu finansowania, a jeszcze przed rozpoczęciem istotnych fizycznych robót na placu budowy. Sprzedaż następuje stopniowo w trakcie budowy, mniej więcej proporcjonalnie do stopnia spadku ryzyka inwestycyjnego, a ostatnie akcje trafiają do inwestorów końcowych tuż przed przyłączeniem bloku do sieci.
Rozbudowana, bardziej szczegółowa wersja Modelu ze stopniową sprzedażą akcji inwestorom końcowym. Ta wersja prezentuje przykładową strukturę własności w podziale na wybrane typy inwestorów końcowych, tj. instytucje rządowe, przemysł, samorządy terytorialne i gospodarstwa domowe (pośrednio poprzez agregatorów, np. spółdzielnie energetyczne). Struktura własności ma charakter ilustracyjny, ale zdaniem Autorów, wydaje się najbardziej realna, tzn. dominującą grupą byliby prawdopodobnie odbiorcy przemysłowi, a właściwie przedsiębiorstwa z różnych sektorów, nie tylko przemysłu (np. transport, logistyka, handel).
Wersja podkreślająca rolę instytucji finansowych. Mogą one odgrywać rolę inwestora pośredniego, który w trakcie budowy kupuje część akcji od inwestora pierwotnego, bierze na siebie część ryzyka inwestycji, a następnie sprzedaje akcje inwestorom końcowym. Taki wariant może zwiększyć wiarygodność projektu i sprzyjać terminowemu zakończeniu inwestycji. Cena sprzedaży akcji inwestorom końcowym będzie z pewnością wyższa od ceny ich zakupu (ze względu na zmniejszone ryzyko inwestycji), co pozwoli instytucji finansowej zrealizować odpowiednio wysoką stopę zwrotu.
Jest to jedna z wersji Modelu przygotowanych na potrzeby projektów, w których część akcji posiada tzw. dostawca technologii (ang. vendor) i ewentualnie powiązana z nim spółka energetyczna i instytucja finansowa, którzy są traktowani jako prywatny inwestor pierwotny. Ta grupa podmiotów pełni rolę drugiego inwestora pierwotnego, który, podobnie jak państwowy inwestor pierwotny, dąży do sprzedaży akcji bloku jądrowego inwestorom końcowym przed przyłączeniem go do systemu elektroenergetycznego.
Wersja Modelu analogiczna do wersji podstawowej (B), z tym że zamiast państwa inwestycję realizuje wyłącznie podmiot (lub grupa podmiotów) prywatny. Taki podmiot musi spełniać następujące warunki: (a) nie jest kontrolowany przez rząd kraju, w którym realizowana jest inwestycja, (b) jest w stanie wziąć na siebie ryzyko okresu budowy, (c) gwarantuje ukończenie projektu, (d) posiada dostęp do taniego kapitału, (e) jego celem jest sprzedaż akcji inwestorom końcowym przed uruchomieniem EJ.
W tej wersji Modelu występuje, obok inwestora pierwotnego (państwowego lub prywatnego), drugi inwestor, zwany inwestorem stałym. Od początku realizacji projektu posiada on określoną liczbę akcji bloku jądrowego i utrzymuje ten stan posiadania również na etapie eksploatacji. Takim inwestorem może być np. duży odbiorca przemysłowy.
W tej wersji Modelu część akcji notowana jest na giełdzie papierów wartościowych. Pewna pula akcji spółki może być zaproponowana inwestorom już w czasie emisji akcji lub później, gdy na taką sprzedaż zdecyduje się inwestor pierwotny. Akcje mogą być notowane na giełdzie tylko do momentu przyłączenia do sieci. Po przyłączeniu do sieci akcje mogą zostać zachowane przez inwestorów dając im uprawnienia do proporcjonalnego do własności odbioru energii. Mogą także zostać wniesione do agregatora w postaci np. spółdzielni energetycznej lub sprzedane innym inwestorom końcowym.
Zaletą takiego rozwiązania jest możliwość dobrowolnego inwestowania w akcje spółki EJ, co umożliwia zaangażowanie dużej liczby inwestorów, mobilizuje dodatkowy kapitał i daje rynkową wycenę akcji tej spółki.
Możliwe są także różne kombinacje powyższych wersji Modelu SaHo.
Opracowywane są także inne warianty, w tym dedykowane konkretnym projektom inwestycyjnym realizowanym w Polsce, dostosowane do przyjętych przez inwestorów założeń i wymagań oraz wyposażone w dodatkowe mechanizmy zbudowane specjalnie na potrzeby danej inwestycji.
Najtańsza energia z atomu
Aby odbiorca końcowy (np. gospodarstwo domowe, przedsiębiorstwo, jednostka samorządu terytorialnego) miało dostęp do najtańszej możliwej energii elektrycznej, ewentualnie także ciepła sieciowego, muszą być spełnione co najmniej dwa kryteria:
- Niski koszt produkcji energii w elektrowni;
- Udział odbiorcy energii we własności elektrowni.
Elektrownie jądrowe (EJ) mogą być źródłami najtańszej energii produkowanej stale i niezależnie od pogody, zawsze wtedy, gdy jest potrzebna. Aby tak się stało, muszą być spełnione następujące warunki:
- finansowanie budowy tanim kapitałem,
- realizacja inwestycji przez podmiot, który jest w stanie unieść ryzyko projektu,
- praca EJ stale z maksymalną możliwą mocą, oraz sprzedaż całej wyprodukowanej energii.
Model SaHo spełnia pierwsze dwa warunki poprzez tzw. inwestora pierwotnego, którym jest duży podmiot, taki jak państwo (np. państwowa spółka energetyczna albo fundusz inwestycyjny) lub jego odpowiednik (np. doświadczony dostawca technologii powiązany z dużymi instytucjami finansowymi). Trzeci warunek realizowany jest poprzez sprzedaż akcji odbiorcom końcowym, którzy mają prawo i obowiązek odbioru wyprodukowanej energii w ilości proporcjonalnej do udziału we własności akcji EJ.
Bezpośrednia własność EJ przez odbiorców końcowych oznacza, że nie ponoszą oni kosztów pośredników w zakupie energii, czyli tzw. spółek obrotu (handlarzy energią). Ten rodzaj własności z powodzeniem funkcjonuje w energetyce jądrowej w Szwajcarii, Stanach Zjednoczonych i Finlandii od ok. 50 lat i w oparciu o nią budowane są nowe bloki jądrowe.
Atom dla każdego
Współwłaścicielem EJ w Modelu SaHo może być każdy podmiot, który jest odbiorcą końcowym energii – zarówno przedsiębiorstwo dowolnej wielkości, jak i gospodarstwo domowe, a nawet jednostka samorządu terytorialnego. Mogą to być także instytucje rządowe, np. urzędy, wojsko.
W przypadku najmniejszych odbiorców (gospodarstwa domowe, małe przedsiębiorstwa), z uwagi na ich niewielkie jednostkowe zapotrzebowanie na moc oraz profil dobowy tego zapotrzebowania, nieprzystający do wymogów eksploatacji EJ, potrzebny jest agregator w postaci np. spółdzielni energetycznej. Takie rozwiązania działają z powodzeniem od ponad 50 lat w Szwajcarii, Stanach Zjednoczonych i Finlandii.
Dodatkowo, na etapie budowy, posiadaczem akcji może być także inwestor finansowy (w tym indywidualny), którego celem jest realizacja zysku na tej inwestycji.
Co ze spółkami obrotu? Co do zasady Model jest przeznaczony dla odbiorców końcowych, ale spółki obrotu są akceptowalne jako mniejszościowi akcjonariusze.
Dobrowolność
Model SaHo opiera się całkowicie na zasadzie dobrowolności, żadne przedsiębiorstwo, gospodarstwo domowe czy samorząd, nie są zmuszane do zakupu akcji EJ, albo finansowania jej budowy, jak ma to miejsce przy modelach energetyki zawodowej (więcej o modelach).
Oczywiście w przypadku realizacji inwestycji przez podmiot państwowy i/lub przy wykorzystaniu pieniędzy podatników (tzw. pieniędzy publicznych) można zadać pytanie, czy nie jest to forma przymusu? Nawet jeżeli uznalibyśmy, że tak, to należy wziąć pod uwagę, że w takiej sytuacji państwo realizuje zadanie, do którego zostało powołane, tj. wykorzystuje pieniądze podatników do realizacji inwestycji celu publicznego, w sposób efektywny i z maksymalną korzyścią dla nich. Trzeba też podkreślić, że państwo sprzedaje akcje EJ inwestorom końcowym odzyskując w ten sposób zainwestowane pieniądze publiczne. Akcje może kupić każdy podatnik i odbierać energię po najniższym możliwym koszcie, czego nie uzyska innymi metodami. Nie występują tu koszty transakcyjne, tj. koszty pośredników.
Elastyczność biznesowa
Elastyczność biznesowa Modelu SaHo wynika z dwóch jego cech. Pierwsza to relatywnie swobodny obrót akcjami EJ, z zachowaniem niezbędnego nadzoru państwa (np. możliwość zablokowania sprzedaży akcji podmiotowi stwarzającemu zagrożenie dla bezpieczeństwa). Na etapie budowy posiadaczem akcji może być każda osoba fizyczna lub prawna. Na etapie eksploatacji posiadaczami akcji co do zasady mogą być tylko odbiorcy końcowi, co wynika z nałożonego na akcjonariuszy obowiązku odbioru energii oraz zdefiniowanego celu Modelu. Dopuszczalne są pewne wyjątki od tej zasady, o ile nie naruszają one istoty Modelu, czyli paraspółdzielni odbiorców końcowych.
Druga cecha to możliwość dostosowania Modelu do różnych projektów inwestycyjnych bez naruszenia jego istoty, czego przykłady umieszczono powyżej w rozwijanej liście.
Gwarancja przychodów dla spółki EJ
W Modelu SaHo spółka EJ ma zagwarantowane na etapie eksploatacji przychody ze sprzedaży energii pokrywające wszystkie jej koszty dzięki zobowiązaniu akcjonariuszy do regulowania kosztów stałych i zmiennych. Jest to rozwiązanie praktykowane w podobnych modelach w USA i Finlandii od lat 70. XX w. Nie istnieje zatem ryzyko generowania strat.
Recykling Pieniądza
Mechanizm Recyklingu Pieniądza zawarty w Modelu SaHo polega na tym, że inwestor pierwotny wykorzystuje przychody uzyskane ze sprzedaży akcji bloku jądrowego do sfinansowania budowy kolejnego bloku. W ten sposób możliwe jest zredukowanie nakładów na pokrycie kosztów budowy serii reaktorów, nawet do wysokości nakładów na budowę jednego reaktora. W praktyce wykorzystanie tego mechanizmu zależy od wielu czynników, w tym tempa sprzedaży akcji i tempa budowy kolejnych bloków, ale co do zasady mechanizm będzie działał. Dzięki temu rząd nie musi zamrażać w budżecie kwot rzędu kilkudziesięciu miliardów USD na kilkadziesiąt lat. W skrajnym przypadku wystarczająca byłaby kwota kilku miliardów USD, czyli równowartość jednego bloku jądrowego.
Cena sprzedaży akcji będzie z pewnością wyższa niż koszt ich objęcia. A więc, nadwyżka funduszy pozyskanych ze sprzedaży akcji ponad potrzeby inwestycyjne na budowę kolejnego bloku jądrowego, może być zwrócona do budżetu państwa.
Recykling Pieniądza jest całkowicie nową koncepcją, stworzoną przez Autorów Modelu SaHo. Nie jest to refinansowanie inwestycji, jest to zupełnie nowy mechanizm finansowy, którego nie stosowano jeszcze w sektorze energetyki jądrowej.
Zgodność z regulacjami UE
Model SaHo jest co do zasady zgodny z regulacjami UE i polityką w zakresie rozwoju rynku energii. Model jest oparty na autoprodukcji i (para)spółdzielni energetycznej, co wpisuje się w ścieżki rozwoju energetyki do 2050 roku wytyczone w różnych dokumentach. Podobne mechanizmy występują w fińskim modelu Mankala, który posiada akceptację Komisji Europejskiej. Istotną zaletą jest to, że działa on w specyficzny sposób i nie potrzebuje mechanizmów regulacji cenowej, które są od 2024 roku dopuszczalne w UE warunkowo i traktowane z definicji jako pomoc publiczna (tzw. “mechanizmy wsparcia”).
O tym, czy w Modelu SaHo pojawiają się elementy (dopuszczalnej) pomocy publicznej, decyduje sposób jego wdrożenia. Możliwości jest wiele, a część z nich nie przewiduje elementów, które mogłyby zostać uznane za pomoc publiczną. Niezależnie od tego, Model posiada mechanizmy zwiększające jego “urynkowienie”, np. sprzedaż akcji EJ przez państwowego inwestora pierwotnego w drodze otwartych, przejrzystych i niedyskryminacyjnych aukcji lub przetargów, a następnie obrót akcjami w dwustronnych umowach zawieranych między inwestorami końcowymi.
Korzyści z zastosowania Modelu
Budowa elektrowni jądrowej w Modelu SaHo daje wiele korzyści różnym interesariuszom zaangażowanym w projekt:
- rządowi,
- inwestorom,
- odbiorcom energii,
- a także klimatowi, który jest niemym interesariuszem wszystkich zeroemisyjnych projektów w energetyce.
Więcej informacji o różnych aspektach Modelu SaHo można znaleźć w naszych publikacjach i wywiadach dla mediów:
