Spółdzielnie jądrowe na świecie
Spółdzielnie energetyczne znane są co najmniej od końca XIX w. Pierwsze z nich tworzono w Europie, a w latach 30. XX w. zaczęły masowo powstawać w Stanach Zjednoczonych. Spółdzielnie amerykańskie zdecydowały się na budowę własnych elektrowni jądrowych lub kupowanie ich tytułów własności w latach 70. XX w. Dziś znane są one pod oficjalną nazwą Electric Membership Cooperatives (EMC). Spośród ponad 800 spółdzielni 6 posiada udziały (od 6% do 62%) w 13 jądrowych blokach energetycznych, łącznie o mocy 3 302 MWe netto, czyli więcej niż Elektrownia Opole (druga co do wielkości elektrownia na węgiel kamienny w Polsce). Do jednej z największych EMC należy Oglethorpe Corporation, która posiada 30% udziałów w sześciu blokach jądrowych, w tym w dwóch najnowszych blokach AP1000 w EJ Vogtle. Aby móc udźwignąć tak duże inwestycje i efektywnie nimi zarządzać, spółdzielnie łączą się w „spółdzielnie spółdzielni” liczące po kilkadziesiąt tysięcy członków. O efektywności działania EMC świadczy fakt, że według danych rządu amerykańskiego (US Department of Energy) dostarczają one swoim członkom-odbiorcom najtańszą energię w USA (łączny rachunek): w 2023 roku średnio po koszcie 131 USD/MWh, podczas gdy klienci energetyki zawodowej (tzw. investor-owned utilities) płacili cenę średnio 153 USD/MWh, a więc o 17% drożej. Przewaga spółdzielni nad prywatnymi spółkami energetycznymi jest jeszcze większa, gdy weźmiemy pod uwagę, że EMC działają na terenach o małej gęstości zaludnienia i ponoszą znacznie większe koszty budowy i eksploatacji infrastruktury sieciowej.
W Europie spółdzielnie jądrowe są dziś pośrednio właścicielami dwóch jednoblokowych elektrowni jądrowych w Szwajcarii – ich udziały odpowiadają mocy 301 MWe netto.
Więcej o spółdzielniach jądrowych w USA (publikacja na ResearchGate)
Z kolei w Finlandii rozwinął się w latach 60. XX w. model paraspółdzielni energetycznych, zwanych Mankala, który 10 lat później został wykorzystany w sektorze jądrowym. Mankala to ogólne określenie dla spółek kapitałowych, które działają podobnie do spółdzielni. Posiadają wielu (kilkudziesięciu, kilkuset, większość za pośrednictwem spółek-córek) członków w formie akcjonariuszy lub udziałowców, a ich celem nie jest generowanie zysku, ale – w przypadku elektrowni – produkcja energii na potrzeby członków i sprzedaż po koszcie jej wytworzenia. Właśnie ze względu na formę prawną, spółki Mankala nie są formalnie spółdzielniami, ale można je określić jako paraspółdzielnie ze względu na cele statutowe i sposób prowadzenia działalności. Istotną cechą spółek Mankala jest fakt, że ich akcjonariuszami / udziałowcami są nie tylko odbiorcy końcowi, ale także prywatne i państwowe firmy energetyczne, które sprzedają energię odbiorcom końcowym (tj. swoim klientom) po cenie rynkowej, a nie po koszcie wytworzenia. Firmy te mogą nawet dominować w strukturze własności spółki Mankala. Jest to jedna z różnic między tym modelem a Modelem SaHo (więcej o różnicach). W oparciu o model Mankala zbudowano 3 bloki jądrowe w EJ Olkiluoto w Finlandii (łącznie o mocy 3 380 MWe netto), w tym najnowszy blok typu EPR o mocy 1600 MWe netto.
Więcej o jądrowych spółkach Mankala: Teollisuuden Voima Oyj (publikacja na ResearchGate) Fennovoiva Oy (publikacja na ResearchGate)
Zbliżoną formą własności elektrowni, w tym także jądrowych, jest energetyka komunalna. Polega ona na tym, że właścicielem elektrowni jest jednostka samorządu terytorialnego, a celem komunalnej spółki energetycznej jest wytwarzanie (często również dostawa) energii dla mieszkańców danej jednostki (np. miasta) po koszcie jej wytworzenia. Pośrednio jest to własność mieszkańców, szczególnie w małych samorządach, gdzie mają oni większy wpływ na władze i sposób zarządzania spółkami komunalnymi. W praktyce stopień uwzględniania interesów mieszkańców przez władze samorządowe zależy też od kultury danego kraju i stopnia rozwinięcia społeczeństwa obywatelskiego. Komunalna energetyka jądrowa występuje w:
- Szwajcarii: 4 bloki, łączna moc dla odbiorców komunalnych 1705 MWe netto,
- Niderlandach: 1 blok, moc dla odbiorców komunalnych 337 MWe netto,
- Stanach Zjednoczonych: 19 bloków, łączna moc dla odbiorców komunalnych 8 511 MWe netto.
Do kwietnia 2023 roku jądrowa energetyka komunalna występowała w Niemczech (do momentu wyłączenia ostatnich reaktorów). Również w Finlandii małe komunalne spółki energetyczne należące do gmin są pośrednio współwłaścicielami elektrowni jądrowych w ramach modelu Mankala.
W Polsce istnieje już kilka spółdzielni energetycznych. Są one oparte głównie na Odnawialnych Źródłach Energii (OZE), co wynika zarówno z braku elektrowni jądrowych w naszym kraju, jak również ze sprzyjającego ustawodawstwa, promującego powstawanie spółdzielni OZE.